| Фаолият турлари | Миллий мусиқа чолғу асбоблари 4 гуруҳга бўлинади:
Идиофонлар — дунё мусиқий чолғу асбоблари сирасига учратилмайди, яъни турмушда фойдаланиладиган буюмлардан оддий ҳаракатлар ёрдамида товуш ҳосил қилинади.
Қошиқ Ёғочдан ясалган ушбу чолғу асбоби тут, ўрик, арча ва ёнғоқ дарахтларидан ясалади. Кўринишидан бир жуфт қошиқ шаклида бўлиб, бир-бирига уриб чалинади. Ҳозирги кунда ушбу мусиқий чолғу асбобидан фойдаланилмайди.
Қайроқ
Сайқалланган иккита тошдан иборат тўрлам металлдан ясалган бўлиши ҳам мумкин.
Ликоп Маиший буюм, яъни ости текис ишланган ликоп чиннидан ясалади. Мусиқий чолғу асбоби ўрнида иккита ликопчадан фойдаланилади.
Сафоил Иккита ёғоч таёқчага металл айлана қотирилади ва унга майда темир айланачалар тизилади.
Патнис Темирдан ясалган айлана шаклидаги патнис, мусиқий чолғу асбоб ўрнида доира ўрнига фойдланилади.
Лаган
Лагандан ҳам патнисга ўхшаб доира ўрнида фойдаланилади, айлана шаклидаги сопол лаган, эмаль билан қопланган.
Занг Жез ёки мисдан ясалган шақилдоқли билакузулар оёқ ёки қўлга тақилади.
Чангқобуз Асбобнинг асоси ва бўйинчаси темирдан, тилчаси эса пўлатдан ясаланди.
Суяк чангқобуз Ҳайвон қовурқаларидан ясаланди (асосан туяникидан).
________________________________________
Мембранофонлар, ёки пардалилар. Ушбу гуруҳга асосан, дўмбира (бир тарафлама — қуббали, ромли, қозон кўринишида; икки тарафлама — цилиндрсимон, конуссимон, челаксимон, яъни қумсоат кўринишида).
Куш (кош) ноғора Қизитилган лойдан тайёрланиб, ҳар-хил ўлчамдаги кўзачалар кўринишида бўлади. Қуйи очиқ чисми мембрана билан қопланади. Жарчилар қирол фармонларини эшиттиришдан олдин ноғорада чалишган. Одатда, жарчиларни танлаётганда овози кучли ва баланд бақира олувчиларни танлашган. Шунингдек, жарчилар билан бирга карнайчилар ҳам чиқишган.
Рез ноғора Иккиёқлама дўмбира рез ноғора деб номланиб, мумбранаси чармдан, атрофлари эса ёғочдан ясалган.
Доира
Шубҳасиз, ўзбекларнинг севимли мусиқий чолғу асбоби доирадир. Бир тарафи ёғочдан ясалиб, айлана диаметри эллик сантиметргача бўлади, мембранаси дағал чармдан ясалиб, тескари тарафига олтмушта металл айланачалар қотирилади. Мусиқаси таранг тортилган чарм устига бармоқлари билан урган ҳолда мусиқий асарлар, рақс ва ансамблга усул бериб туради.
Хордофонлар – ушбу торли чолғуларда оҳанг чертиш (бармоқлар ёки плектр ёрдамида), камонча ёки болғача орқали ҳосил қилинади. Цитра, лира ҳамда арфа кабиларга бўлинади.
Қонун Асоси ёғочдан ясалган қанотсимон шаклдаги мусиқий чолғу асбоб.Инструмент крыловидной формы с деревянным корпусом. 42 пўлат торли ушбу чолғу асбобидан кўрсаткич бармоққа металлик мослама кийган ҳолда оҳанг ҳосил қилинади.
Чанг Трапециясимон шаклли, ёғоч асосли чолғу асбоб, 42 та металлик торга эга. Чанг торларига қамишдан ёки бамбукдан ясалган таёқчалар ёрдамида зарба бериб чалинади.
Қашқар
рубоби
Рубоб (араб тилидан) — камончали торли мусиқий чолғу асбоби. Ёғоч асосли ушбе асбоб овал ёки юмалоқ шалга эга, қопқоғи чармдан, шойи ёхуд металлик торли, торлари, одатда кварта бўйича созланган бўлади. Энг кенг тарқалган рубоблар узунлиги 800-1000 мм бўлиб, оҳанг плент ёрдамида ҳосил қилинади. Ўзбек оркестрида рубобнинг уч хили иштирок этади: прима, альт ва тенор.
Рубоб — Ўрта Осиё халқларида кенг тарқалган мусиқий чолғу асбоби бўлиб, ушбу асбобда Шарқий Африка, шунингдек, жанубий Испанияда ҳам фойдаланилади.
Европага рубоб XII асрда кириб келган бўлиб, ребек номи билан машҳур. Туркияда рубоб уч торли.
Афғон рубоби
(ребоб)
Икки торли камончали чолғу асбоб. Асоси учбурчаксимон шаклда икки ёни ўроқ шаклдаги ўйиқли. Резонатори чарм мембрана билан тортилган. Икки жуфт ҳамда бир жуфт торга эга. “Афғон рубоби” номи келиб чиқиш ватанига кўра эмас, унинг ғам ва қайғу товушига кўра номланган. ("афғон" - "қайғу" деб таржима қилинади).
Уд
Дағал йирик резонаторли ингичка қопқоқ билан беркитилган, кичик ёриқли ва бўйинчали грифли мусиқий чолғу асбоби. Мизроб ёрдамида оҳанг ҳосил қилинади. Шарқда VIII-X асрларда замонавий кўриниши кенг тарқалган бўлиб, чолғу асбоблар қироли саналади.
Танбур Ноксимон резонаторли чолғу асбоби. Учта (камдан-кам ҳолларда тўртта) торли бўлиб, оҳанг нохун ёрдамида (металлик медиатор) ҳосил қилинади. Танбур чолғу асбоби Хивага Бухородан кириб келган деган фикр ҳам мавжуд. Профессионал мусиқачилар ўртасида Танбур энг машҳур чолғу асбоби ҳисобланади.
Большое внимание уделяется также внешнему оформлению
Сато Сато (“танбур” деб ҳам номланади) — қадимги шарқ торли-камончали чолғу асбоби бўлиб, яккахон ижрода ҳам, ансамблда ҳам бирдай чалиш мумкин. Ушбу чолғу асбоби минг йиллик тарихга эга бўлиб, танбурда камонча орқали чалиш Ўрта Осиёга IX-X асрда кириб келган. XX асрга келиб бу чолғу асбоби тарихга айланиб, ундан ҳеч ким фойдаланмай қўйган, бироқ 1937 йил уста Усмон Зуфаров тарихни тиклаб, “сато” га янгича кўриниш бахш этган. Кўриниши ва торлари бўйича танбурга ўхшаш ушбу чолғу асбобда камонча орқали оҳанг ҳосил қилинади.
Ғиджак Грифланган ғуппа ишланган резонаторли чолғу асбобига чарм мембрана тортилган. Тўртта торга эга бўлиб, оҳанг камонча ёрдамида ҳосил қилинади.
Дутор
Дутор сўзи “икки тор” маъносини англатади. Дутор Марказий ва Жанубий Осиёнинг икки торли четиб чалинадиган чолғу асбоби. Одатда, 1 метрдан дан 2 метргача узунликда, ноксимон резонаторли бўлади.
Тахминан XV асрда чўпонлар ўртасида пайдо бўлган. Дутор ўзбек халқининг узоқ йиллик ажралмас қисмидир.
Дўмбира Ноксимон резонаторли ва икки торли калта бўйинчали чолғу асбоби. Оҳанг ўнг қўлдаги бармоқлар ёрдамида ҳосил қилинади.
________________________________________
АЭРОФОНлар –пуфлаб чалинувчи чолғу асбоблар; найсимон, мисдан қилинган ва тилчали чолғу асбобларига бўлинади.
Қўшнай (“кўш” — иккитали ва най — сибизға). Иккита бир хил узунликдаги қамишдан ясалган трубкачалардан (тахминан 250 мм) ташкил топган бўлиб, устки учларида кесилган алоҳида тилчалари бор, пастки учларида 7 тадан ёриқчалари мавжуд. Товушлар қаторида кесилган биттали тилчалари (пуфлаш жараёнида хроматик товушлар орқали иккинчи октавагача етади) мавжуд. Товуши кучли.
Буламон Цилиндрсимон шаклга эга. Асоси ўрик ва тут дарахтларидан яхлит ҳолда кесилади. Цилиндрнинг юқори қисмига қамишдан ясалган тилчали кесилган трубочка қўйилади.
Қўл сози
(гармонь) Чолғу асбобининг икки ён асоси ёғочдан ясалади ва чолғу асбобининг барча деталлари маҳкамланади: мех, оҳанг қисмлари ҳамда клавиша механизми. Чолғу асбобдаги товушлар мехни босиш ёки қўйиб юбориш орқали ҳосил қилинади.
Гажир най
(чўпон най) Чолғу асбобнинг маркази тоғ бургути қанотининг трубасимон суякларидан (гажирдан) ясалади.
Шувилдоқ (шувиллоқ, шивилдоқ) Қиздирилмаган лойдан ясалиб, Кўпинча қушча кўринишида ва камдан-кам ҳолларда трубочка кўринишида бўлади.
Най Най — ўзбек пуфлаб чалинувчи чолғу асбоби. Асосан уни ясашда бамбук ёғочи, шунингдек, тунука ва жездан фойдаланилади.
Олтитта оҳанг туйнукли кўндаланг най тешикчаларини олдинма-кетин ёпиб пуфлаган ҳолда товушларнинг хроматик ўзгаришига эга бўлиш мумкин. Най яккахон ижродан қўлланилгани каби ансамбль ва оркестда ҳам иштирок этади.
Чоор Бўйлама очиқ сивизға. Соябонсимон ўсимлик ёки дарахт бўлагига ишлов бериб ясалади. Ташқи тарафдан ингичка ичак (пухта ишлов учун) тортилади. ХХ асрга келиб бўйлама най шаҳар турмуш ҳаётидан чиқиб кетиб, кўндаланг найга жой берган.
Сурнай
Сурнай — асоси узун ишланган ўзбек миллий пуфлама чолғу асбоби. Унинг узунлиги тахминан 450-550 мм бўлиб, юқори ингичка қисмига кичкина ёғоч трубочка (ичидан ингичка металлик трубка ўтган) қўйилади. Ушбу кичик металлик трубочка бамбук пластиналаридан тайёрланиб, атрофлари металлик айланача билан ўралган. Металлик труба остидан кичик пластинкаси садат деб номланади. Мусиқачилар уни лабларига қаттиқ босган ҳолда оҳанг таратадилар. Кучли ва камёб товуши сабабли турли миллий ансамбль, тўй ва маросимларда кенг фойдаланилади. Унинг бошқа миллий чолғу асбоблардан алоҳида жиҳати шундаки, у узилмас легатони ижро қила олади. Ижро методари ўз ичига melismathics ва кенг қўлланилувчи юқори интервалларга кескин сакрашли forschlagsларни олади.
Карнай
Чолғу асбоби узун цилиндрсимон кўринишга эга бўлиб, мис ва жездан ясалади.
Дилли-тюйдуқ Иккита бир-бирига параллел уланган тилчали чолғу асбоби. Бу туркман чўпонларининг чолғу асбоби. Унинг Хивага кириб келиши узоқ тарих билан боғлиқ.
|
|---|
