| Касб таърифи | Қўғирчоқ театрининг актёри театр ва киноларда роль ўйнайди. Бунда унга қўғирчоқлар ёрдам беради. У ўз фоалиятида ҳар турдаги қўғирчоқлардан фойдаланади:қўлқопли, арқонли, ўйинчи қўғирчоқлар, ясси (соя тушиб турадиган театрларда қўлланилади), автоматлар (механикага оид). Мавжуд қўғирчоқ – асосий фарқи бошқа соҳадаги актёрлардан фарқ қилади. У тимсолни имо-ишора ёрдамида қўғирчоқнинг ҳиссий ҳаракатларини гавдалантириб беради ва томошабинга асар мазмунини очиб беради. |
|---|
| Касб тарихи | Қўғирчоқ театрининг манбаси – мажусийлар маросимлар, маъбудалар рамзини ҳар тусга кириши, табиат кучларини жонлантиришдир. Биринчи бор кўғирчоқлар маросими тотемини (уруғ жамоалари сиғинадиган ҳайвон, ўсимлик, тош ва ҳ. к.) ифодаланиши — ибтидоий қабилаларга бориб тақалади. |
|---|
| Фаолият турлари | Қўғирчоқ театрининг таснифлашда бир қатор ички қонун-қоидалари мавжуд. Уни икки тури тарқалган:
ижтимоий ҳаракатланишни қонун-қоидаси бўйича таснифлаш;
тури бўйича қўғирчоқ театри ва уни бошқариш усуллари
1. Ижтимоий ҳаракатланишни қонун-қоидаси бўйича таснифлаш;
.
Мазкур таснифлаш доирасида қўғирчоқ театрининг қўйидаги асосий йўналишларига ажратиш мумкин:
А) диний-маросим – қўғирчоқ театрининг энг қадимги шакли саналади. Яна бундан эрамиздан аввалги 16 асрда Мисрда Осирис ва Исида ҳақидаги қўғирчоқ драмалари мавжуд эди. Эслатиб ўтамиз, бу каби қўғирчоқ драмаларни Геродот, Аристотель, Горация, Марк Аврелий, Апулеяда ҳам учратиш мумкин.
Кўпинча диний-маросим қўғирчоқ театрлари – бу анъанавий театрларга, миллий анъаналарга бориб тақалади. Шунинг учун қўғирчоқ театри Шарқда бир қатор йўналишларда ривожлана бошлади: индонезия ваянги; япон дзёрури, ҳинду; хитой ва ҳ.к.
Диний-маросим қатор хиристиан анъанаси театрлари билан боғлиқ. 11-16 асрлардаги европача драмаларда қўғирчоқлар иштирок этган (марионетка атамаси ўйинчи қўғирчоқлар маъносини англатиб, шакл номидан келиб чиққан, Дева Мария драмаларда шундай тасвирланган.
2) Халқ ҳажвий қўғирчоқ театри. Театрнинг бундай кўриниши қадимги римликлар ателлан (Ателла шаҳри қадимги Кампания) импровизация (тайёргарликсиз) саҳна ҳисобланган. Аҳамиятли ҳажвий саҳналар типиклашган асар қаҳрамонлари улардан бири Макк – халқ комедия қўғирчоқ театрининг бош тимсолига айланган. Ушбу тимсолни турли мамлакатларда ташқи кўринишини ҳазил-мутойиба тарзида: каллахум, қарчиғайбурун, бир ёки икки ўркачли- олд ва орқада.
Бу йўналишдада асосан сайёр театр актёрлари амалиёт ўташган. Халқ ҳажвий қўғирчоқ театри алоҳида расм-русумлар, минимал безак ва кўргазмали воситалар; мураккаб бўлмаган стандарт сюжет схема (чизма)си, унинг ичида аҳамиятли мавзулар кетади.
В) Болалар учун қўғирчоқ театри. У асосан эртакнамо материаллар асосида қурилган. Қоидага кўра — табиявий ва кўнгилочар икки вазифа бирлаштириб туради. Уларда табиатан насиҳатгўйликнинг очиқ ёки яширин шакли энг юқори даражага эга.
Таснифлаш доирасида қўғирчоқ театрининг бир бутун қатор қўшимча йўналишларга тақсимлаш мумкин. Масалан:
– рамзий-киноя театри (бундай спектакллар катта ёшдаги томошабинлар учун мўлжалланган);
– оммавий ва жамоавий маросимлар театри (баҳайбат қўғирчоқлар ёрдамида бевосита томошабинлар билан мулоқот ўрнатиш, улар билан биргаликда ҳаракатланиш);
– Даволаш театри (руҳий касалликларни ва сўзлашиш нутқини ривожлантиришда учун қўғирчоқлардан фойдаланилади.
2. Қўғирчоқ театрларини тури бўйича таснифлаш ва бошқариш усулини олиб бориш, айниқса, скорее, малакали кўмакчи характерга эга, кўпинча бир спектаклда ҳар хил турдаги қўғирчоқлар қўлланилади.
Барчага маълум бўлган қўғирчоқ турлари: қўлқопли (бармоқларни турли тарзда ўйнатиш); арқон; марионеткали; ясси (соя тушиб турадиган театрларда қўлланилади); автоматлар (механик). Замонавий қўғирчоқ театрларида “жонли ижро” кенг оммалашган. Унда актёр томошабинлар кўз ўнгида ўзи ҳаракат қилган ҳолда қўғирчоқни ўйнатади. Бундай театрларда қўғирчоқ сифатида исталган буюмдан — уй-рўзғор буюмларидан то махсус тайёрланган объект танланади — жонлантирилган тимсол актёр томонидан бошқарилади.
Қўғирчоқ театрининг бундай таснифлаш тури етарли шартли ва доимий ўзаро мосланувчанлик характер бўлиши муҳим роль ўйнайди. Масалан, Индонезия диний-маросим театри ваянг ваянг-кулит (теридан ишланган ясси қўғирчоқ соя тушиб турадиган театр), ваянг-келитик (ясси арқонли қўғирчоқ театри), ваянг-голек (ҳажмли қўғирчоқ театри) нинг бир кўринишини ўз ичига олади. Болалар учун қўғирчоқ театрида қўғирчоқларнинг барча тури доимий қўлланилади. Марионеткалардан фақат ҳажвий халқ театрларида фойдаланилади; |
|---|
| Иш жойлари | Бундай актёрлар киностудиялар, реклама агентликлари, телевидение соҳасида фаолият юритиши мумкин. Қўшимча малака ошириш ёки ўқув курслар актёр мансабини ошишига хизмат кўрсатади. Ҳар қандай актёрнинг мансаб зинапояси — хизмат кўрсатган артист ва халқ артисти унвонини қўлга киритиш ҳисобланади. |
|---|
| Мутахассисликка қаратилган малакалар | Қўғирчоқ театрининг актёри учун жисмоний маълумотлар:куч, эпчиллик, ҳаракатларнинг ўзаро мослиги, чунки қўғирчоқлар габарит, ушлашга ноқулай ва қўпол бўлади. Актёрларга эса спектакль мобайнида уларни ушлаб туриш, сакраш, югуриш ва бундан ташқари тимсолга овоз бериш муҳим саналади. Ижодий сифатларларга ҳам эга бўлиши лозим: ёқимлилик, «дадиллик», ҳазил-мутойибалик, ҳажвий ҳиссиётлилик, нотиқлик қобилияти, маром ва мутаносиблик ҳисси, эстетик и бадиий дид, адабий қобилият. Тимсолни яратиш қобилиятида актёр тилшунос, мавҳум фикри, сўзларни хотирада сақлаш, ҳаракатни ифодалаш, артикуляция (нутқ ҳаракати) ва жестикуляция (имо-ишоралар ҳаракати)ни ривожлантириш актёр ишида ёрдам беради. |
|---|
| Мутахассислик йўналишнинг шифри | 3210302 |
|---|
